En días pasados publiquei en Sermos Galiza un artigo titulado Toponimia Celestial. Nel facía referencia á estraña adaptación realizada ao nome dun santuario situado en Vila de Cruces e reflexionaba sobre cal sería a orixe do que a pé de estrada aparece escrito como santuario de Hoy-Vas. Tal denominación podía ser debida a un topónimo ou a unha advocación mariana. Ou ás dúas. En todo o caso era evidente que non servía a explicación dada polo párroco.
Iniciei, primeiro, a procura de información en diferentes estudos e tratados sobre toponimia. Foi en Edelmiro Bascuas, Estudios de hidronimia paleoeuropea Gallega, un monográfico da Revista Verba, onde topei a primeira, e case única, referencia a unha posíbel explicación para unha correcta denominación do santuario. Di Edelmiro Bascuas que en Galiza e Portugal hai moitos lugares chamados Olivar, Oliveira, e que ao se perder foneticamente o /l/ intervocálico a forma antiga foi “oíva”, que se mantivo como nome de lugar, documentado, en “Moa d’ Oívas” (lagar de aceite) ou como Mòolivas ao norte de Portugal.
Tiñamos pois a etimoloxía dun posíbel santuario de Oívas e de aí sabemos que non resulta difícil chegar á denominación de capela de Oivás, de onde arranca a castelanizada, e mal interpretada, denominación actual.
Na realidade, a miña intención era comprobar como a extensión do cultivo da oliveira en Galiza se correspondía con esa abundancia de nomes de que fala Edelmiro e de aí derivar cara ao posíbel aproveitamento de tanta oliveira para a produción de aceite, circunstancia ben documentada desde o século XII.
Mais iso vai ficar para outro día. Por hoxe prefería seguir o camiño do culto mariano e comprobar se o santuario de Oívas, en Piloño, se refería a un topónimo, cousa que é posíbel, ou a unha advocación mariana. Achada unha posíbel saída para a explicación toponímica, toca explorar a outra. Se se tratar dunha advocación mariana, esta non se debería circunscribir á Galiza, así que comecei por consultar unha relación de santuarios marianos. En pouco tempo achamos que en Portugal, en Penalva do Castelo, perto de Viseu se acha o Santuário de Nossa Senhora da Oliva, cuxa festa se celebra en agosto. No santoral español é moito máis abundante a advocación a nosa señora “de la Oliva”. Para comezar, sabemos que existe este culto nos séculos IX e X, e mesmo hai quen o fai retroceder ao período visigodo. No século XII, Afonso I, o Batallador, rei de Aragón, levou os cristiáns a conquistar Ejea de los Caballeros (Zaragoza) aos musulmáns, despois de que a virxe aparecese sobre as murallas envolta nun halo de luz, co seu fillo no brazo esquerdo e unha rama de oliveira na súa man dereita. O resplandor era tan forte que cegou os musulmáns e deu sombra aos cristiáns, escalando estes os muros e tomando a poboación sen apenas baixas entre as súas filas. Estratexias militares que encontramos xa en Homero. Tamén sabemos que polo século XI se veneraba en Navarra ligada á orde dos cistercenses. E que na actualidade en Almonacid (Toledo), en Cádiz ou en Canarias hai tamén santuarios da Virxe da Oliva.
Á vista disto parece oportuno non descartar que Oivás, a capela de Oivás, faga referencia ao nome do lugar en que se ubica a capela. Así mesmo, podemos pensar que o culto mariano á virxe da “oliva” é tan antigo na Galiza, e tan raro pois non coñecemos máis casos, que se remonta á época en que o idioma estaba a nacer e as transformacións fonéticas do latín para o galego estaban a se consolidar. Por iso nós non temos culto á nosa señora da Oliva, relatinizando o nome ou castelanizandoo, se quixermos, e sí un santuario, ou unha capela, de Oívas ou de Oivás. E, obviamente, nunca tivemos a capela de Hoy-Vas